Kerstpreek 2013

Kerstavond 2013 

Preek

Wat was hij nou? Een heilige of een martelaar. Als je naar zijn ogen keek, dan zag je daarin ergens diep verscholen een vuur. Het smeulde, brandde. Je wist: dit is een heilige, zonder enige twijfel. Maar keek je naar zijn houding, naar zijn manier van doen, dan ontwaarde je onmiskenbaar iets van een zekere lijdelijkheid, een wat gebogen tred, een iets te zorgzame glimlach, een steeds opnieuw bewust de rug rechten. Dan wist je: dit is een martelaar, dit is iemand die zich opoffert, die het hart op de goede plaats heeft.

Unamuno. Een naam die klinkt als een gedicht. Miguel de Unamuno, 1935, Spanje, een beroemd schrijver, filosoof in de tijd voor de 2e Wereldoorlog. Spanje is verscheurd door een burgeroorlog. Franco tegenover de anti-fascisten. Zoiets als nu in Syrië. De machthebber tegenover de machte- loze. Het is: Oog om oog, tand om tand. De katholieke kerk kiest de kant van de machtigen - zoals zo vaak. Unamuno schrijft een verhaal, het is een van zijn laatste:

In het kleine dorp in de vlakte ergens in Spanje leven de mensen hun leven en ze hebben het er goed. Niet in de laatste plaats komt dat door hun dorpsgeestelijke, een priester, die bij iedereen geliefd is. De kerk zit elke zondag vol. Hij heeft voor iedereen een goed en passend woord. Niets is hem te veel. Hun priester is een echte heilige. De dorpsbewoners dragen hem op handen. Maar dan gebeurt er iets. Dan gebeurt er iets. Na jaren keert een van de dorpelingen terug uit de vreemde. Terug naar zijn roots. Hij heeft in de tussentijd het leven leren kennen. Hij kent de aardsheid van het dagelijks bestaan en heeft het aan den lijve ondervonden. Geloof is voor hem niet langer aan de orde. Hij heeft geleerd: Geloof is een zoethoudertje, iets voor vrouwen en dwazen, opium van het volk. Zo keert hij terug. Maar op de een of andere manier raakt hij na verloop van tijd toch geïntrigeerd door hun ‘heilige’ priester, die dag in dag uit het ritueel uitvoert. Mensen troost, het goede doet. Hij wil hem begrijpen: wat beweegt hem, wat is zijn geloof. Het komt zelfs zover dat hij niet langer vòòr de kerk blijft staan, maar ook naar binnen gaat en wekelijks de kerkdienst bezoekt en onder het gehoor van de voorganger zit, nog steeds zonder te geloven. Uiteindelijk, na jaren intens contact, uiteindelijk, na lange gemeenschappelijke wandelingen, ontfutselt hij op diens sterfbed het geheim van de priester. Wat hem dreef en inspireerde. Deze vertelt hem onder tranen: ‘Ik geloof al lang niet meer wat ik zou moeten geloven. Er is geen hemel, er bestaat geen God. Maar ik weet wel, dat de mensen het willen horen, ze willen horen dat ze moeten geloven in een God. Ze willen horen dat er een toekomst is, dat het leven ergens toe dient. En daarom leid ik elke dag de dienst in de kerk, daarom bid ik, daarom bezoek ik de mensen.’

Doet hij het voor zichzelf? Verloochent hij zichzelf ten koste van het goede voor de ander? Is hij dan een martelaar? Of een heilige?

En dan, als hij gestorven is, neemt zijn vriend zijn taak over. Hij doet als de priester, maar zonder geloof in een hoger iets. Het goede doen zonder geloof in iets hogers. Is hij dan ook een heilige of is hij een martelaar.

Het is een intrigerend verhaal, en actueel.

Het brengt ons naar de vraag: wat is de dragende kracht in ons leven. Waar vallen we op terug als we het moeilijk hebben of als het ons goed gaat? Vallen we terug op het leven zelf: zo is het nu eenmaal, dat is nu eenmaal de gang van het gaan. Of vallen we terug op onze droom, ons verlangen, of een heimwee naar hoe het ook had kunnen zijn. Of moeten we toegeven dat we niet mèèr zijn dan een plant: we leven het leven dat we leven, worden gevoed, groeien op en sterven af. Een plant met bewustzijn.

De beide mannen uit het verhaal vinden op de een of andere manier troost en steun in een ritueel, zonder dat ze in de achtergrond van dat ritueel ook maar iets geloven. En toch. Het geeft hen een zekere basis.

Iemand vroeg: ‘Wat geloof jij nou eigenlijk. Ik zelf heb niet zoveel met het geloof. Maar jij. Jij.’ Dat is me nogal een vraag. Het is een vraag die thuishoort in de intimiteit van een dialoog, een gesprek waarvan het einde open is, een conclusie is uit den boze. Het is iets dat je kunt zeggen in een tempel, een kerk, een vertrouwde woning.

Wat geloof jij nou eigenlijk?

Er is een bekend en mooi gedicht van Gerard Reve. Hij noemt het Dagsluiting. Die titel is belangrijk. Met andere woorden, aan het einde van de dag, als afsluiting, als alles is gebeurd, het leven zich die dag heeft voltrokken, dan komt de reflexie, het terugkijken. En dan kan hij het volgende gedicht schrijven:

DAGSLUITING

Eigenlijk geloof ik niets,

en twijfel ik aan alles, zelfs aan U.

Maar soms, wanneer ik denk dat Gij waarachtig leeft,

dan denk ik, dat Gij Liefde zijt, en eenzaam,

en dat, in zelfde wanhoop, Gij mij zoekt

zoals ik U.

Zoiets. Zekerheid en twijfel en toch geborgenheid.

Leunen in de taal van je traditie.

Zou het kerstverhaal daar misschien iets mee te maken kunnen hebben? Zou het een nieuw licht kunnen werpen op die vraag: waar doe je het voor?

Misschien.

Allereerst is er de vertrouwdheid van het jaarlijks ritueel. Ere zij God, het Kerstverhaal, de boom, het eten. Dat is een bedding. Dat is voedsel voor de ziel.

Dat vraagt ook om meer.

Je zult maar gewoon aan het werk zijn, als herder, als leidinggevende, als werkgever of werknemer, of aan het ontspannen. Wat dan ook. En opeens word je opgeschrikt. Er gebeurt iets, dat je niet had verwacht. Iemand vertelt: ‘Heb je al gehoord dat…’ En het leven wordt daarna nooit meer als het was. ‘Weet je al…’, en de wereld draait een slag. Eerst dringt het niet tot je door, maar langzaam komt het tot leven. En je staat op, want je moet verder. Je moet lopen en je loopt richting een licht. Want je weet: als ik hier blijf zitten, dan is dat het einde. Je weet dat als je toegeeft aan je angst, kom je niet verder. Daarom: wees niet bang. De roep van de engel.Ook al ben het het wel.

Richting licht. Richting licht, dat steeds feller wordt en nietig is tegelijk.

Ik herinner me dat wij met een groep vrienden jaren geleden wandelden in Ierland. We liepen en genoten, langs de kust van de Oceaan. Het was er werkelijk prachtig. Opeens was er een vrouw die ons staande hield en zei: ‘Weet je wel dat als je dát weggetje neemt, dat er dan een bron is. Een oude bron. Ik weet dat, omdat ik er al jaren lang voor zorg.’ Waarom luisterden wij naar haar. Waarom liepen we om en namen we niet de kortste route. En er was een bron, mooi gelegen met uitzicht op de oneindige zee, een bron die ergens in de oertijd ontsprong, een bron die een verhaal vertelde: dat er leven is dat stroomt. En dat je dat water mag drinken. Het was een heilige plek, die ons deed opademen.

Waarom weet ik dat nog? Ik denk, omdat die vrouw echt was. Ze vertelde met haar hart, ze sprak met haar ogen.

De herders zagen een kind en vielen in aanbidding neer. Dat is het verhaal. Maar het èchte verhaal is, dat zij iets zagen dat hen raakte. Dat licht in hun ogen bracht en waardoor het leven nooit meer zou zijn als het was.

Terug naar het verhaal van Unamuno.

Kun je zonder geloof leven. Zeker wel.

Kun je zonder een bedding leven en bestaan. Zeker wel. Er zullen altijd mensen zijn die het bed voor je opmaken.

Vanuit het besef dat er in het leven meer is dan er is.

Licht dat schijnt en verwarmt. Door alles heen.

Amen.

Litt:

Michuel de Unamuno: Heilige en martelaar. Uitg. Papieren Tijger, Breda, 2002

Christine Gruwez: Meditaties over Onmacht, uitg. Via Libra, Antwerpen, 2013

Twee teksten die gelezen zijn. Een tekst in het begin bij wijze van inleiding en een gebedstekst.

Bij wijze van Inleiding

Ik lees het eerste gedeelte van een gedicht. Het is van de dichter J.C. van Schagen. Hij woonde in Domburg, overleed in de jaren negentig van de vorige eeuw. Van Schagen was een weter, iemand die iets hoorde en voelde dat anderen niet op die manier hoorden en voelden.

Ik lees het gedicht ‘Boodschap’:

Soms in de nacht komt het bericht

het komt als een schoon vizioen

van zonnig landschap, Tahiti, palmen

en groot gebladerte van Rousseau-le-douanier

diep beneden een blauwe zee

weelderig en heerlijk is deze wereld,

een teder feest van zoete avonturen

een heimelijk paradijs, wonderen wuiven rondom

bloemen en vogels en overal dat stille klateren

dat zachte, heldere zingen hoog in de zoele lucht

alles wordt nu licht en blij, een grote tijd gaat komen

morgen - en dan opeens is het weg

er is niets meer

een groot zwart gat

doodstil

Wat eerst zo mooi en harmonieus was, is opeens verdwenen. Het is alsof de dood zijn intrede heeft gedaan.

Aan de ene kant is er het verlangen. Aan de andere kant is er een stem, een roepen, dat van elders komt. Twee bewegingen. De ene vooruit, de andere vanuit de toekomst naar mij toe. En hier en nu ontmoeten ze elkaar. Wat zegt die stem. Is het misschien de stem die van mijzelf is en die ik als het ware projecteer. Is mijn verlangen een projectie van wat ik wil. Of is er toch een meer?

Verlangen is niet hetzelfde als begeerte. Begeerte is vast willen houden, omklemmen, niet willen of kunnen loslaten. Het is aards ten top. Verlangen is meer open, kan voeden en helen. Verlangen heeft te maken met op weg gaan, met loslaten van wat je vasthoudt in zijn greep, in wat voorbij is of wat voorbij moet zijn.  

Van Schagen dicht ergens in een heel kort gedichtje:

er is een roepen

er is een verstaan

het komt het komt van heel ver

Gebedstekst

Het wil maar niet stil worden

een wereld vol onrust voert

een gevecht op leven en dood

slaat neer waar men wil opstaan

maakt ziek waar men wil genezen

breekt waar mensen zich buigen.

Het wil maar niet stil worden

altijd is er een nachtengel

een stem die zich verheft

die kwaad bij de naam noemt

die niet kan zwijgen omdat

die spreekt als een kind pasgeboren.

Het wil maar niet stil worden

omdat er diep in ons ligt verborgen

een goddelijk kind

een glimlach van God

een hoopvolle gedachte

die wacht op het moment van geboorte.

Eens zal het stil worden

als in mijn hart zich voltrekt

wat eens is voltrokken

en altijd zal zijn

de komst van een kind

ik ben het zelf en de wereld verandert.